Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam - nét tín ngưỡng tâm linh độc đáo ở vùng Châu Đốc

Tượng Bà từ bệ đá ngự trên đỉnh núi Sam được khiêng kiệu rước về sân khấu ở Miếu Bà dưới chân núi Sam.

Câu chuyện huyền bí về pho tượng Bà Chúa Xứ

Truyền thuyết kể rằng, vào những năm từ 1820 – 1825, quân Xiêm thường xuyên quấy nhiễu nước ta. Trong một lần đuổi người dân lên đỉnh núi Sam thì gặp một pho tượng đá lớn ngự trên lưng chừng núi Sam. Chúng ra sức khiêng xuống núi nhưng đến một đoạn thì lạ thay tượng Bà nặng trĩu, không nhấc lên được. Một tên trong số đó tức giận làm gãy cánh tay trái của Bà, ngay lập tức bị Bà trừng phạt.

Một thời gian sau, nhiều người trong làng luôn mơ thấy tượng Bà hiện về tự xưng là Bà Chúa Xứ, báo mộng dân làng khiêng bà xuống núi lập miếu thờ, bà sẽ phù hộ cho mưa thuận gió hòa, bảo vệ dân làng khỏi nạn giặc cỏ. Vậy là cả làng lên khiêng tượng Bà Chúa Xứ xuống núi để xây miếu thờ cúng, nhưng không hiểu sao tất cả thanh niên lực lưỡng trong làng cũng không thể bê tượng Bà lên được. Khi ấy, một cô gái tự xưng là Chúa Xứ Thánh Mẫu và báo rằng Bà chỉ cần 9 cô gái đồng trinh khiêng bà. Quả nhiên, 9 cô gái di chuyển Bà một cách dễ dàng và khi xuống đến chân núi, tượng Bà trở nên nặng không thể di chuyển được, dân làng hiểu rằng Bà đã chọn vị trí này để làm miếu cho mình.

Tượng Bà cao khoảng 1m65, theo nhà khảo cổ học người Pháp Malleret đến nghiên cứu vào năm 1941, tượng Bà thuộc loại tượng thần Visnu, tạc dáng người ngồi nghĩ ngợi quý phái vương giả. Chất lượng bằng đá son, có giá trị nghệ thuật cao, có thể được tạc vào cuối thế kỷ VI. Theo một số nghiên cứu khác, tượng Bà là pho tượng Phật đàn ông của người Khmer, bị bỏ quên lâu đời trên đỉnh núi Sam. Người Việt đưa tượng vào miếu, điểm tô lại trở thành Bà Chúa Xứ quyền thế. Tuy nhiên, đến thời điểm hiện tại, tượng Bà Chúa Xứ vẫn là còn là điều bí ẩn.

Ban đầu, miếu Bà Chúa Xứ được xây dựng khá sơ sài, nằm trên vùng đất trũng và lợp bằng lá tre, lưng quay về vách núi Sam, chánh điện nhìn ra con đường làng và cánh đồng bát ngát. Trải qua nhiều lần trùng tu, đến năm 1992, di tích quốc gia miếu Bà Chúa Xứ hoàn thành khá quy mô với khu Đông Lang, Tây Lang, chánh điện, nhà khách… Ngay lối chánh điện có đôi câu đối thể hiện quyền uy linh thiên của Bà Chúa Xứ.

Điểm hành hương văn hóa tâm linh và niềm tự hào dân tộc

Sự linh ứng của Bà Chúa Xứ vang xa, một đồn mười, mười đồn trăm…, người trong tỉnh đồn người ngoài tỉnh, người trong nước đồn người ngoài nước và như thế là hàng năm người dân, du khách từ khắp các tỉnh thành, từ nhiều vùng miền trong và ngoài nước tìm đến viếng Bà Chúa Xứ, tham quan miếu bà. Miếu Vía Bà Chúa Xứ núi Sam trở thành điểm hành hương – tâm linh có ý nghĩa vô cùng quan trọng của vùng đất An Giang.

Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ được tổ chức từ 23/04 đến 27/04 âm lịch tại phường Núi Sam, TP. Châu Đốc, An Giang. Phần lễ bao gồm 5 lễ: Lễ tắm Bà, Lễ thỉnh sắc Thoại Ngọc Hầu về Miếu Bà, Lễ Túc Yết, Lễ xây chầu, Lễ Chánh tế, trong đó đặc sắc nhất là lễ tắm Bà được thực hiện vào lúc 24h đêm 23 rạng ngày 24.

Đầu tiên, các vị cao tuổi trong vùng mặc lễ phục áo dài khăn đóng lên đèn, niệm hương, dâng rượu, dâng trà. Sau đó, khoảng 4 - 5 người phụ nữ đứng tuổi, có uy tín trong làng tiến hành việc tắm Bà. Nghi thức tắm Bà được thực hiện sau bức màn che nhưng có đến hàng ngàn người chen chúc nhau đến chứng kiến ngoài hàng rào chánh điện.

Sau khi kết thúc nghi thức, bộ y phục cũ của Bà được cắt nhỏ ra phân phát cho những người dân đi lễ hội và người nhận được xem đó như là phần lộc mà Bà trao cho để mình được khỏe mạnh, làm ăn thuận buồm xuôi gió.

Tiếp theo đó, các vị đại diện miếu sẽ thay xiêm y và làm lễ rước 4 bài vị ở lăng Thoại Ngọc Hầu bao gồm: bài vị của Ngọc Hầu Nguyễn Văn Thoại, bà nhị phẩm Trương Thị Miệt và bài vị Hội đồng về miếu Bà Chúa Xứ. Lễ này được thực hiện vào 15h ngày 24 như một cách để tưởng nhớ tới người tiền bối đã có công khai khá vùng đất hoang vu này.

Phần hội thường đan xen với phần lễ, tại đây các hoạt động văn hóa nghệ thuật dân gian được biểu diễn như múa lân, múa mâm thao, múa đĩa chén… thu hút sự chú ý và tham gia của du khách thập phương. Lễ khai hội thường tổ chức vào trước đêm Lễ tắm Bà, tức là phần trước lễ truyền thống. Chương trình khai hội khá đặc sắc, phong phú với các tiết mục được sân khấu hóa như biểu diễn lân sư rồng, diễu hành xe hoa hay ca múa nhạc dân tộc Khmer. Sau đó, lễ phục hiện sẽ được tiến hành với ý nghĩa tái hiện bối cảnh rước tượng Bà từ đỉnh núi Sam theo truyền thuyết.

Rất nhiều năm trôi qua, nhưng lễ hội Vía Bà Chúa Xứ núi Sam vẫn luôn là nét văn hóa cộng đồng đặc sắc của các dân tộc, nét hành hương tâm linh đặc trưng của đồng bào Nam bộ. Lễ hội không chỉ dừng lại ở văn hóa tâm linh mà còn thể hiện niềm tự hào dân tộc với những trang sử vẻ vang chói lọi cũng như các đóng góp cho xã hội. Đến với Lễ hội không chỉ là tham gia một nét văn hóa vùng miền, mà còn tận mắt chứng kiến các chứng tích lịch sử mà ông cha ta đã dày công xây dựng và giữ gìn.

Thu Dung (t.h)