Câu Then, tiếng đàn Tính chìm lặng vào quên lãng

Mang nét nghệ thuật độc đáo, khác biệt và có sức truyền cảm mạnh mẽ nên hát Then, đàn Tính trở thành hồn cốt trong đời sống vật chất, tinh thần của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng. Chính vì thế, hát Then, đàn Tính có sức sống mãnh liệt, được đồng bào trao truyền, bảo tồn, phát huy giá trị.

Những đêm Then, những cuộc Then của đồng bào Tày, Nùng thường được thực hiện bên bếp lửa nhà sàn, vào dịp Hội Lồng Tồng. Âm điệu, tiết tấu ngân nga của lời Then khi dìu dặt, tha thiết; lúc vui tươi, rộn ràng, dồn dập như thúc quân ra trận; có lúc lời Then nhấn nhá, thì thầm kể chuyện sự tích mường trời, mường đất, về sự sinh sôi vạn vật trong vũ trụ bao la. Lời Then, tiếng Tính như con thuyền trôi trên dòng sông thời gian, neo vào bến rồi đi, còn đọng lại bên bến bờ là câu hát, tiếng đàn.

Không được bảo tồn, câu hát Then, tiếng đàn Tính chìm lặng vào quên lãng. Ảnh: TN

Mất một thời gian dài, câu hát Then, tiếng đàn Tính của đồng bào Tày, Nùng chìm lặng vào quên lãng. Hơn hai mươi năm nay, lời Then, tiếng Tính đã trở lại, có sức sống mãnh liệt hơn bởi ca từ dung dị, đằm thắm được “khơi” lên cùng những âm thanh tuyệt diệu của cây đàn Tính.

Hầu hết người mê Then, đàn Tính Thái Nguyên còn nhớ như in dấu mốc năm 2007, tỉnh Thái Nguyên thành lập được Câu lạc bộ hát Then, đàn Tính đầu tiên. Trong số 18 người tham gia thì có non nửa quân số câu lạc bộ chưa biết hát Then, chơi đàn Tính. Song, vì sự mê hoặc của cây đàn, tiếng hát mà nhiều người tình nguyện tham gia để được nghe, được học đàn, học hát và hát nhuần nhuyễn để tự mình cảm nhận đầy đủ các giai điệu tuyệt vời.

Đến nay, trên địa bàn Thái Nguyên có hàng trăm câu lạc bộ hát Then, đàn Tính, còn người biết hát Then, chơi đàn Tính không thể đếm xuể. Bởi hát Then, chơi đàn Tính không riêng đồng bào Tày, Nùng, mà nhiều người dân tộc khác cũng thích cây đàn Tính và lời Then…

Then được chia thành Then cổ và Then cách tân. Then cổ mang tính chất tâm linh, cơ bản là các bài cúng cầu mùa, cầu an, cầu tài, giải hạn, vào nhà mới, mừng đám cưới… Then cổ đòi hỏi người thực hiện phải tay đàn, chân xóc nhạc, miệng hát. Còn Then cách tân được dựa trên nền Then cổ, phổ lời mới chuyển tải lời bày tỏ yêu kính Bác Hồ của đồng bào; mừng quê hương, đất nước; ca ngợi phong trào xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh; gia đình hạnh phúc.

Một độc đáo trong Then là có nhiều đường, như: Păng khoăn, Thống đằm, cấp sắc, Cầu hoa. Trong Then lại được chia ra làm nhiều dạng, mỗi dạng lại có nhiều điệu hát khác nhau, như trong cúng tế có điệu Khẩu tu (vào Cửa trời), Pây mạ (Đi ngựa), Đông mèng đông quảng (Vào rừng ve), Gọi vía, Chèo thuyền vượt khái…

Then dùng hát trong các buổi chữa bệnh, gồm hát Hái hoa, Nối số, Giải hạn và then Tiêu hao tàn (dành cho người chết)... Nhiều du khách về Thái Nguyên, uống trà, thưởng Then, nghe đàn Tính thì mê mẩn không muốn về. Đặc biệt ở Thái Nguyên, Trung tâm Văn hóa - Nghệ thuật tỉnh đã dựa vào các khúc Then để xây dựng thành công Tổ khúc Then: “Khửn tàng pây cầu an” (Lên mường trời cầu bình an cho gia đình và làng bản).

“Truyền lửa” bảo tồn hát Then, đàn Tính

Gần 80 tuổi đời, hơn 60 năm rèn luyện, nuôi dưỡng tình yêu với nghệ thuật hát Then, đàn Tính, Nghệ nhân Nhân dân (NNND) Hoàng Thị Bích Hồng không chỉ là “bảo tàng sống” lưu giữ văn hóa, mà còn là người “truyền lửa” cho thế hệ sau với 700 học trò đã được bà truyền dạy. Đến nay, lời hát Then, tiếng đàn Tính truyền thống của bà vẫn ngân vang theo thời gian…

NNND Hoàng Thị Bích Hồng kể rằng, bà cũng không nhớ được chính xác mình biết hát Then, đàn Tính từ lúc nào. Là người dân tộc Tày, sinh ra và lớn lên ở xã Phượng Tiến (Định Hóa), từ bé, bà thường theo bố mẹ đi xem và nghe thầy Then, thầy Pụt (Bụt) hát các điệu Then ở quê. Mỗi dịp như vậy, những giai điệu Then, thanh âm của đàn Tính cứ như mạch nước ngầm ngấm dần vào tâm hồn bà.

Tỉnh Thái Nguyên tổ chức 15 năm câu lạc bộ hát Then. Ảnh: TN

Yêu giai điệu Then và thanh âm của đàn Tính, ngày ngày bà Hồng tự tập hát. Lớn lên, khi tham gia hoạt động của đoàn thanh niên, bà mạnh dạn cùng cây đàn Tính tham gia các tiết mục văn nghệ. Với lòng đam mê hát Then, đàn Tính, bà đã dày công học hỏi từ các thầy Then tiền bối ở trong làng và các xã lân cận, như: Cụ Lương Văn Sáng (xã Kim Phượng), cụ Ma Văn Tài (xã Lam Vỹ)... về cách hát, lời bài hát, bài cúng, cách sử dụng đàn Tính…

Tham gia nhiều hoạt động văn nghệ, đến khi 17 tuổi, trở thành thiếu nữ xinh đẹp, hát hay, đàn giỏi, bà Hoàng Thị Bích Hồng được tuyển vào Đoàn văn công Khu tự trị Việt Bắc (nay là Nhà hát Ca múa nhạc dân gian Việt Bắc). Sau 34 năm cống hiến, đến năm 1989, bà nghỉ hưu. Nhưng với mong muốn được góp phần gìn giữ vốn quý của dân tộc, bà vẫn tiếp tục tìm đến với những người mê lời Then, tiếng đàn Tính ở các huyện Định Hóa, Võ Nhai, Phú Lương và TP. Thái Nguyên để truyền dạy cho lớp trẻ câu hát, tiếng đàn.

Năm 2007, Câu lạc bộ (CLB) đàn Tính, hát Then tỉnh Thái Nguyên được thành lập và bà Hồng được bầu làm chủ nhiệm. Ngoài việc truyền dạy, bà cùng các thành viên CLB đã dày công sưu tầm những bài Then cổ; đi nhiều nơi tìm hiểu, sưu tầm các làn điệu Then và dân ca để tìm ra nét riêng của Then Thái Nguyên.

Bà Hồng chia sẻ thêm: "Đối với tôi, truyền dạy hát Then, đàn Tính là làm được một công việc quý giá, giống như khơi mạch ngầm con suối, hay trồng một rừng cây cho đàn chim về đậu. Vì vậy, tôi càng nỗ lực hơn để các bạn trẻ biết đến giá trị của hát Then, đàn Tính trong văn hóa dân tộc. Từ đó, các bạn sẽ nối tiếp giữ gìn để giá trị văn hóa này được lưu giữ mãi."

Tâm nguyện ấy đã tiếp sức giúp bà Hồng truyền dạy hát Then, đàn Tính được cho 700 học trò. Nhiều học trò của bà đã trở thành nghệ nhân ưu tú, có thể truyền dạy ở CLB và đạt được thành tích cao tại các liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn Tính toàn quốc. Trong số đó, tiêu biểu là bà Nguyễn Thị Xuyến, sinh năm 1960, quê ở huyện Chợ Đồn, tỉnh Bắc Kạn, đã được trao tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú năm 2022, hay nhiều nghệ nhân nổi bật khác.../.